مناقشات میان اندیشمندان و نویسندگان پیرامون چیستی هنر اسلامی از بدو خلق این هنر همیشه بحث برانگیز بوده و هست؛ در مقابل نظر عده‌ای که اصلاً قائل به وجود هنر اسلامی نیستند، عده‌ای هنر اسلامی را هنری می‌دانند که در جغرافیای سرزمین‌های اسلامی اتفاق افتاده و نظرشان بیشتر معطوف به معماری و صنایع مستظرفه‌ای است که رنگ و بوی تاریخ از آن به مشام می‌رسد. معضل چنین تفکری آنجا بالا می‌گیرد که هنر اسلامی با رویارویی گرایش‌های تفکری و رفتاری دوره معاصر همچون مدرنیسم و پست مدرنیسم چگونه می‌تواند به حیات خود ادامه دهد؟ آیا ادامه همه آنچه که از هنر اسلامی تاریخی می‌شناسیم اگر امروز اجرا شود می‌توان آن را هنر اسلامی معاصر اطلاق کرد و یا اگر هنرمندی مسلمان، آموزه‌ای از دین اسلام را به واسطه هنرهای جدید – به فرض مثال هنر چیدمان - به منصه ظهور رساند، آنگاه می‌توان گفت که هنر معاصر اسلامی خلق کرده است؟

این‌ها پرسش‌هایی است که سنت‌گرایان آن‌ را در نطفه خفه کرده و مجال زایش پاسخی برای آن نمی‌دهند و از طرفی محافل آکادمیک کشور نیز به دلیل عدم جنبش ترجمه در عصر حاضر و برای مصون ماندن از حجمه سنت‌گرایان، نه تنها با این مباحث آشنا نیستند بلکه میلی به بازاندیشی تفکرات محافظه‌کارانه خود ندارند.

در این راستا بررسی هنرمندان و آثار هنری کشورعربستان – جایی که اسلام از آنجا آغاز شد - شاید به بازگشایی بحث هنر اسلامی در دوره معاصر یاری‌رسان باشد. به همین منظور معرفی یکی از هنرمندان تأثیرگذار در مهد اسلام، خالی از لطف نیست.

«احمد ماطر»[1] متولد 1979، پزشک و هنرمند عربستانی و بنیانگذار دهکده هنر «المفتاح»[2] در شهر ابها[3] و نهاد هنری «مرز عربی»[4] در سال 2003 در عربستان سعودی است. طبق آنچه که در سایت رسمی نهاد «مرز عربی» منتشر شده، این نهاد تا کنون توانسته با انتشار بیش از پنجاه هزار جلد کتاب و کاتالوگ و برگزاری نمایشگاه‌های مختلف و جذب سیصد هزار بازدیدکننده از این نمایشگاه‌ها و برنامه ارتباطی ویژه، به بیش از ده میلیون نفر مخاطب در سراسر جهان دست یابد (وبگاه نهاد مرز عربی: 2017). وی به عنوان عکاس منظره و رهبر گروهی از هنرمندان جوان به نام «ابن اثیر» و همچنین چهره شاخص یکی از بزرگ‌ترین شرکت‌های تلفن همراه منطقه شناخته شده است. آثار او در قالب عکاسی، خطاطی، نقاشی، چیدمان، هنر اجرا و ویدئو اجرا می‌شود و از لحاظ موضوع به بررسی روایات و زیبایی‌شناسی فرهنگ اسلامی در عصر جهانی شدن، تحول و مصرف در لایه های پنهان زندگی معاصر عربستان می‌پردازد.

در یکی از چیدمان‌های ماطر با عنوان «مغناطیسم»، کعبه و مراسم حج با قابلیت آهن‌ربا و براده‌های آهن بازنمایی شده است. (تصویر 1) او در خلق این اثر به روایات اسلامی از خلق کعبه به عنوان مرکز زمین و خانه خدا، طواف مسلمانان به دور کعبه، نیروهای جاذبه و دافعه کهکشانی، جاذبه و دافعه معنوی و نیروی عشق که باعث چنین جاذبه و دافعه‌ای می‌شود، توجه داشته است.

اثر دیگر وی با نام «گاو زرد» که در قالب هنر اجرا[5] و نهایتاً با تکنیک سیلک چاپ شد، اشاره به ماجرای حضرت موسی(ع) و ذبح گاو در سوره بقره دارد.[6] (تصویر 2) در آیات مزبور، خداوند رنگ گاو را زردی روشن که در بیننده موجبات شادی فراهم می‌کند، توصیف کرده و بر این اساس، احمد ماطر گاوی را با همین نوع رنگ زرد، رنگ‌آمیزی کرده است.

تعدادی از آثار ماطر نیز انتقادی است به ساخت و سازهای بی‌رویه در اطراف مسجدالحرام و اینکه مکه در حال تبدیل شدن به یک فضای عمومی است و مستغلات شخصی در آن جایگاهی ندارد. در نقدی می‌نویسد: توسعه حجیم فضای عمومی و ایجاد هتل‌هایی مشرف به مسجدالحرام می‌تواند برای زائران شبی سه هزار دلار هزینه در برداشته باشد. وی با این رویکرد، اقدام به عکاسی و تهیه ویدئوهای انتقادی کرده است و این‌گونه ساخت و سازها در شهر مکه را به تصویر می‌کشد (تصویر 3)[7] و جالب اینجاست که با وجود رویکردهای بسته سیاسی - اجتماعی حکومت عربستان، توانسته آثار انتقادی‌اش را به نمایش بگذارد.

با رصد فعالیت‌های هنری در عربستانِ معاصر، چنین برمی‌آید که هنر اسلامی چه در قالب فرم و چه در قالب محتوای اسلامی، به خوبی توانسته است جای خود را در میان هنرمندان این کشور باز کند و به دلیل حمایت‌های مالی و ارتباطات برون مرزی با هنرمندان دیگر نقاط جهان و وام‌گیری از جنبش‌های هنری جاری، رویدادهای جالبی را رقم بزند.

* عضو هیات علمی دانشگاه هنر اصفهان

زیرنویس تصاویر:

تصویر1- «مغناطیسم»، 226*282*6 سانتی‌متر، 2012.

تصویر ‏2- «گاو زرد» 2007.

منابع و مآخذ:

www.ahmedmater.com

www.edgeofarabia.com

[1] - Ahmed Mater

[2] - بخشی از مرکز فرهنگی ملک فهد.

[3] - Abha )Arabic: أبها‎ Abhā(

[4] - Edge of Arabia

[5] - ویدئو این اثر در سایت احمد ماطر قابل مشاهده است.

[6] - آیات 67 الی 74 سوره بقره

[7] - www.ahmedmater.com

محمدرضا عموزاد متولد ۱۳۵۳ در «بهشهر»، فعالیت هنری خود را از سال ۱۳۶۷ با فراگیری خوشنویسی آغاز کرد. اندکی بعد به همراه تعدادی از دوستانش به کسب تجربه در زمینۀ طراحی گرافیک و تبلیغات دست زد. او از سال ۱۳۷۸ به نقاشی‌خط روی آورد تا فضاهای تازه‌تری نسبت به خوشنویسی سنتی تجربه کند. عموزاد علاوه بر نستعلیق، شیوۀ نوشتن کوفی قرن‌های اولیه را نیز آموخت و تلاش کرد تا در ترکیب‌بندی فضاهای خوشنویسی از آن بهره بگیرد. پس از آشنایی با اساتیدی چون «رحیم مولاییان» و «محمدتقی صداقتی» و کسب تجربیات آن‌ها، به دنیای نقاشی و مجسمه علاقه‌مند شد. اگرچه این زمان برای او کوتاه، اما تأثیرگذار بود و باعث شروع یک تجربۀ کاری در فضایی جدید شد.

فیلم «تومان» تنها اثر معقول سینمایی در مقیاس داخلی با تمرکز به موضوع قمار و شرط‌بندی است. در ملاقات با نویسنده و کارگردان فیلم «تومان» سعی بر آن داشتم که از فرصت موجود راهی برای رسیدن به «ساحت گفت‌و‌گو» بیابم تا به جای سوالات کلیشه‌ای و پاسخ‌های از پیش مشخص، مسیری برای کشف معنا از طریق تحلیل توسط گفت‌و‌گوکننده و ایجاد انگیزه نزد گفت‌و‌گو‌شونده فراهم شود. فرآیندی که می‌تواند به چالش فکری مخاطب منتهی گردد. متن پیش روی با امید به تابشِ چنین آفتابی ارائه می گردد.

فیلم «Memoria» در ظاهر پیرامون اختلالی شنوایی موسوم به بیماری «انفجار سر» در شخصیتی به نام «جسیکا» با هنرنمایی «تیلدا سوئینتن» است، اما این اثر تحسین شده در لیست نشریات معتبری همچون سایت‌اند‌ساوند، ایندی‌وایر و کایه‌دو‌سینما که نماینده‌ی سینمای کلمبیا در اسکار 2022 بود، با وجود همه‌ی بی صدایی‌اش، فریادی به بلندای توجه دارد. می‌توان به رسم معمولِ نقدهای جعلی با جملاتی کلیشه‌ای همچون «ریتم فیلم کُند است.»، «در تدوین باید کوتاه شود و به درد فیلم کوتاه می‌خورد»، «مشخص نیست که فیلم چه می‌خواهد بگوید!»، ادابازی فرمی است!»، «سازنده‌اش فیلمسازی بلد نیست.»، این سطور را سیاه کرد و با حکم ناصواب، در پی سقط جنینِ باردار عاشقی همچون «آپیچاتپونگ ویراستاکول» بود و می‌‌شود که با وجود همه‌ی دشواری‌ها، تولّد این نوزاد را به نظاره نشست و با چشم رویا به سکانس‌های باروری آن نگریست. البته در قلمروی تفکر پست مدرنیستی فیلمساز، با پدیده‌ای متفاوت روبرو خواهیم شد که زایمان طبیعی ندارد و چگونگی مواجهه با این مخلوق، نیازمند برخورداری از دانشی شایسته است.

هفتاد و دومین دوره جشنواره فیلم برلین که به دلیل شیوع سویه اومیکرون کوتاه‌تر از همیشه و طی شش روز در پایتخت آلمان برگزار شد، جایزه خرس طلایی بهترین فیلم خود را به یک فیلمساز زن اهدا کرد.

کارلا سیمون کارگردان اسپانیایی این جایزه را برای کارگردانی فیلم "آلکاراز" از هیات داوران جشنواره به ریاست ام.نایت شیامالان فیلمساز آمریکایی-هندی دریافت کرد. جشنواره‌های کن و ونیز هم در دوره اخیر جوایز خود را به فیلمسازان زن اهدا کرده بودند و برلیناله این روند را تکمیل کرد.

مرد‌بازنده قصه‌ی سرهنگی به اسم احمد خسروی با بازی (جوادعزتی) است. در فیلم مرد بازنده به ظاهر سرهنگ افسرده‌ی قصه وارد یک ماجرای قتل می‌شود ودرلایه‌های پنهان آن ما شاهد تفاوت احمد خسرویِ پدر، زندگی شخصی‌اش، شخصیت خود او و احمد خسروی سرهنگ هستیم. فیلم مرد بازنده یک فیلم بی‌هویت و بدون داستانی باور پذیر است. هیچ چیز سرجای خودش نیست. انگار زخم کاری را به چندین سال بعد برگردانیم و همان شخصیت روان پریش رعنا آزادی‌ور را به آن پرتاب کنیم. با این تفاوت که این بار او عزیزی را که خوب می‌دانست با زن‌های بسیاری در ارتباط است از دست داده و چادری به سر کرده. ماهیت فیلم تکراری است. ترکیبی از زخم کاری و فساد‌های مالی و انتقام برای پول بیشتر آقازاده‌ها و در نقطه‌ی دیگر سرهنگی که بر قوانین بازجویی و دستگیری پایبند نیست.

اختتامیه جشنواره فیلم فجر با معرفی فیلم «موقعیت مهدی» به کارگردانی هادی حجازی فر به عنوان بهترین فیلم، رضا میرکریمی به عنوان بهترین کارگردان برای فیلم «نگهبان شب» و جایزه ویژه هیات داوران به فیلم «برف اخر» و بدون اهدای سیمرغ مردمی و در حالی که «موقعیت مهدی» و پس از آن «علفزار » و «برف اخر» رکورددار دریافت جایزه بودند، برگزار شد.

موقعیت مهدی فیلمی است درباره‌ی زندگی برادران باکری و سال‌های دفاع مقدس. نزدیک‌ترین فیلم به اولین بازی هادی حجازی‌فر. ساختن فیلمی آن هم درباره فرماندهان جنگ، مضمون دفاع مقدس و جنگ اولین گزینه‌ی سینماگران ایرانی برای محبوبیت و بالا آمدن بوده است و به نوعی یک کلیشه‌ی تمام عیار به شمار می‌رود، اما «موقعیت مهدی» کلیشه‌ای درنیامده است و این قدرت و تسلط هادی حجازی‌‌فر را درمقام کارگردان و نویسنده نشان می‌دهد. او در این فیلم سعی دارد برادران باکری را قبل از اینکه یکی از مهم‌ترین و تأثیرگذارترین افراد سال‌های دفاع مقدس باشند، آدم‌های معمولی‌ای که غصه می‌خورند، ازدواج می‌کنند، بچه‌ی آن ها تب می‌کند، جابه جا می‌شوند. لورل و هاردی می بینند و به زندگی عادی خود می‌پردازند، نشان دهد.