کارکردهای مفاهیم روانکاوانه در سینما / بخش اول : فروید - قسمت دوم

 

 

فروید به عنوان پدر روانکاوی مدرن در طول حیات فکری خود جنبه‎های گوناگونی از عملکردهای ذهن را در آثار گوناگونش بیان می‎کند.

در قسمت دوم این پرونده تلاش نگارنده در یافتن ردپای مهم‎ترین این تاثیرات در فیلم‎های سینمایی است. 

الف ) ناخود آگاه و تداعی [1]

فروید در اساسی‎ترین کشف خود یعنی ناخودآگاه، در ذهن انسان از مثال مشهور کوه یخ استفاده می‎کند. ما تنها قادر به مشاهده آن قسمت از یک کوه یخ شناور روی آب هستیم که روی سطح آب قرار دارد در حالی که بخش اعظم آن زیر آب است که از چشم ما پنهان است. این قضیه مشابه ناخودآگاه ذهن است که از چشم آگاهی ما پوشیده است و ما معرفتی نسبت به آن نداریم اما بخش اصلی و پایه فرایندهای ذهنی ما را تشکیل می‎دهد. فروید ناخودآگاه را مجموعه‎ای از کوه و فاقد ساختار می‎داند (بعدها لاکان این نظریه را زیر سوال می‎برد)  که مثل دستان پنهان خیمه شب باز عروسک‎ها (آگاهی و نیت اعمال انسانی) را تکان می‎دهد. این ناخودآگاه که عموما در نخستین سال‎های کودکی شکل می‎گیرد در حالت‎های آگاهی بر انسان پوشیده است اما خود را در قالب خواب‎ها و رویاها و لغزش‎های زبانی و ... نشان می‎دهد.

یکی از اقدامات اساسی روانکاو در معالجه بیماران روانی استفاده از تکنیک تداعی آزاد[2] است که در آن از بیمار خواسته می‎شود تا بدون تفکر هر آن‎چه به ذهنش می‎رسد را به صورت سیلانی از واژه‎ها برای روانکاو بیان کند. سپس این روانکاو است که از درون این گفتارها می‎تواند ریشه‎های احتمالی ناهنجاری روانی را کشف کند. اساسا در صورتی این ناهنجاری که در ناخودآگاه ریشه کرده اگر به صورت گفتمانی[3] درآید پیچیدگی و ماهیت آزاردهنده‎اش را از دست می‎دهد. فروید در ادامه از مفهوم سرکوب[4] سخن می‎گوید به این معنی که بسیاری از ناسازگاری‎ها و ناخوشایندی‎های زندگی را ذهن انسان برای فرار از آزارهای روانی‎شان سرکوب می‎کند در حالی که امر سرکوب شده همواره به گونه های مختلف باز می‎گردد.

 

طلسم شده- آلفرد هیچکاک (1945) 

در فیلم‎هایی مشابهِطلسم شده و مارنی (هر دو از ساخته‎های آلفرد هیچکاک)، قهرمانان فیلم (جان بلنتاین با بازی گرگوری پک و مارنی ادگار با بازی تیپی هدرن) پرسوناژهایی هستند که به ترتیب رنگ‎های سفید و قرمز در اشیاء، لباس‎ها و ... آن‎ها را دچار جنون (هیستری) می‎کند. به عنوان مثال در طلسم شده "جان" در میز صبحانه وقتی چشمش به پیش‎بندی سفیدرنگ می‎افتد دچار التهاب و آشفتگی شدید شده و از حال می‎رود. در هر دوی این فیلم‎ها، سرانجام عشاق آن‎ها (اینگرید برگمن و شون کانری) در جایگاه روانکاو شخصیت‎های هیستریک آن‎ها را در موقعیتی خاص وادار به صحبت کردن‎های سریع و طولانی درباره گذشته‎شان می‎کنند و سپس آشکار می‎شود که در طلسم شده، جان از این‎که فکر می‎کند باعث مرگ اتفاقی یکی از دوستانش شده است دچار احساس عذاب وجدان شدیدی بوده است و سعی کرده است تا آن را سرکوب کند. از آن‎جایی که این اتفاق در یک روز برفی و در کوهستان رخ داده است (در فیلم ناخودآگاه جان توسط دکورهای ساخته شده بر مبنای ایده‎های سالوادور دالی به زیبایی نشان داده شده است) رنگ سفید برای او تداعی کننده کوهستان برفی و خاطره سرکوب شده آن واقعه است.

به همین شکل در فیلم مارنی نیز، پرسوناژ مارنی که آشکارا مشکلات روانی دارد وقتی تحت اصرار دلداده‎اش به شکلی جنون آمیز از گذشته‎اش می‎گوید، مرد درمی‎یابد که این رنگ قرمز هیستریک کننده برای مارنی یادآور خاطره تجاوزی است که در دوران کودکی‎اش توسط افرادی شرور نسبت به او و هم چنین قتل مادرش صورت گرفته و برای او قرمز یادآور خون مادر و خون بکارتش است. در هر دو مورد و موارد مشابه در سینما همین که امر سرکوب شده به امری گفتمانی بدل می‎شود، دیگر قدرت بازگشت همیشگی و هیستریک زایش را از دست می‎دهد. به همین شکل فیلم مردم معمولی ساخته 1980 رابرت ردفورد نیز بدیل پیچیده‎تری از این احساس گناه و سرکوب آن را توسط پسری که به صورت سهوی باعث مرگ برادر بزرگترش شده است  را به نمایش می‎گذارد.

 

ب ) عقده مدونا – روسپی[5]

یکی از ناهنجاری‎های روانی که فروید بیان می کند عقده مدونا (مریم) – روسپی است که در آن روان ذهنی شخصی که از این ناهنجاری رنج می‎برد تصویر زن آرمانی را تصویری سراسر پاک و فرازمینی در ذهن می‎پروراند. در این ناهنجاری اساسا زن تنها به شکل دست نیافتنی‎اش مقدس و مورد احترام است، اما همین که وصال انجام و رابطه‎ای جسمانی برقرار شد زن به یکباره از مقام مریم پاکدامن به روسپی تنزل می‎یابد. به بیانی دیگر سوژه زنانگی در نزد این افراد تنها در این دو قطب غائی است که معنا پذیر می‎شود. عالی‎ترین نمونه سینمایی این ناهنجاری را در فیلم گاو خشمگین (مارتین اسکورسیزی – 1980) شاهد هستیم که در آن جیک لاموتا با بازی رابرت دنیرو مشتزنی است که برای او ویکی (با بازی کتی موری آرتی) تنها وقتی حالتی پاکدامن و مریم وار دارد که دور از دسترس قرار دارد اما به مجرد ازدواج دیگر ویکی دیگر برای او آن احترام را ندارد و جیک این ناخرسندی‎اش را از طریق مشت‎هایش در رینگ بیرون می‎ریزد.

 

ج ) عقده ادیپ[6]

در تراژدی باستانی ادیب شهریار نوشته‎ی سوفوکل، ادیپ نام کودکی سر راهی است که پس از طی سلسله ماجراهایی به شهریاری می‎رسد و طی جنگی پادشاه را شکست داده و همسرش را به زنی می‎گیرد. چندی بعد در می‎یابد که آن پادشاه پدرش بوده و همسرش در حقیقت مادر اوست. ادیپ بسیار اندوهگین شده و چشمان خود را نابینا می‎کند. فروید با این تمثیل نام فرایندی را که در آن سوژه انسانی وارد فرهنگ می‎شود را تبیین می‎کند. فروید بیان می‎کند که از بدو تولد کودک (به عنوان نمونه پسر) دارای گرایش جنسی به مادرش است و در این میان پدر را برای خود رقیبی نیرومندتر و دارای قدرت اخته‎کنندگی می‎یابد. اگر به قول فروید این سلوک ادیپی به درستی طی شود کودک نام پدر را جایگزین میل به مادر نموده و از میل خود می‎گذرد و این نخستین گام به سوی پذیرش قانون است.  فروید این فرایند را که سیر و سلوک ادیپی می‎نامد شرط شکل‎گیری فرهنگ می‎داند.

فیلم روانی (1960) ساخته آلفرد هیچکاک نمونه‎ای از این فرایند ادیپی است به درستی طی نشده و لذا پرسوناژ مرد فیلم –نورمن با بازی آنتونی پرکینز– که شاهد ازدواج مادر بیوه‎اش با مردی دگر بوده است از شدت میل به مادر و حسادت، هم مادرش و هم همسر او را به قتل رسانده و سپس برای رهایی از عذاب وجدان روح مادرش را در خود بازسازی می‎کند. روح سلطه‎گر و اخته‎کننده مادرانه که در جسم نورمن حلول کرده است وقتی نورمن با دختری جوان (مارین با بازی جنت لی) روبه‎رو می‎شود غلیان نموده و باعث می‎شود تا نورمن با چاقوی تیز (نماد مردانگی) ماریون را زیر دوش حمام سلاخی کند.

از فیلم‎های دیگری با این مضمون می‎توان به اپیزود وودی آلن در داستان‎های نیویورکی و فارغ التحصیل (مایک نیکولز – 1967) نام برد که در آن‎ها رشد نیافتگی ادیپ موجب عقده‎های روانی می‎شود.  در فارغ التحصیل پرسوناژ مادر دختر (آن بنکرافت) بین رابطه دخترش با کاراکتر پسر جوان (داستین هافمن) قرار می‎گیرد و یا از نمونه‎های ایرانی فیلم شام آخر ساخته فریدون جیرانی که در آن شخصیت دختر فیلم (هانیه توسلی) وقتی پی به رابطه دوست پسر (محمدرضا گلزار) و مادرش (کتایون ریاحی) می‎برد هر دوی آن‎ها را به قتل می‎رساند.

فروید معادل عقده ادیپ در دختران را عقده الکترا (پدر و کودک دختر) می‎نامد که  که از بهترین نمونه‎های سینمایی آن فیلم قلعه آپاچی است که در آن پدر دختر (با بازی هنری فاندا) مدام سد راه ایجاد رابطه عاطفی و عاشقانه دختر با مرد مورد علاقه‎اش (با بازی جان وین) شده و دچار حسادت شدید می‎شود.