گزارش اختصاصی و شماره‎ 1 «آکادمی هنر» از «دومین همایش ملی نقد ادبی ایران: نشانه‎شناسی ادبیات»

 

سمیه کریمی‎نژاد^*

مراسم افتتاحیه دومین همایش ملی نقد ادبی ایران با نام «نشانه‎شناسی ادبیات» پنج‎شنبه 11 اسفندماه 1390 در دانشگاه تربیت مدرس برگزار شد.

پس از تلاوت چند از آیات قرآن کریم و پخش سرود ملی جمهوری اسلامی ایران، پروفسور محمود فتوحی سخن خود را با بیان موضوع همایش آغاز کردند و به معرفی مقالات پرداختند، در واقع ایشان مقالات را به دو دسته نظری و کاربردی تقسیم کردند و به ضرورت‎ها  اشاره داشتند:

 1- پرداختن بیشتر به مطالعات تئوریک در این حوزه‎ها 2- چشم‎اندازهای افقی که به کار نگارش تاریخ ِفرهنگ، نگارش تاریخِ ادبیات، نگارش ِتاریخ زیبایی شناختی و هر مقوله‎ای که بخواهیم مطالعه کنیم بیاید و بدون داشتن این چشم‎اندازهای افقی و تاریخی نقد ها ناکام می‎مانند.

 

دکتر فتوحی استاد دانشگاه فردوسی مشهد در انتهای سخنانشان از زحمات دکتر شعیری دبیر علمی همایش تقدیر و تشکر کردند.

 

پس از سخنان دکتر فتوحی پیام دکتر حمیدرضا شاه آبادی معاون هنری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به دومین همایش ملی نقد ادبی ایران توسط نماینده ایشان قرائت شد. در ادامه دکتر حمیدرضا شعیری دبیر علمی همایش در باب نشانه‎شناسی چکیده اندیشه‎اشان در چکیده مقالات را بیان کردند. ایشان به این نکته اشاره داشتند که نشانه‎شناسان در یک دهه اخیر قدم‎های خوبی را برداشتند و امروز در جایگاهی که ایستاده‎ایم در این حوزه جای حرف دارد و هم‎چنین ابراز امیدواری کردند که همت دوستان متعهد این راه که کار خود را آغاز کرده است تداوم پیدا کند .و در ادامه سه سنت مهم در علم نشانه‎شناسی را یادآور شدند.

 

قرائت پیام رئیس انجمن جهانی نشانه‎شناسی پروفسور اییرو تاراستی استاد دانشگاه هلسینکی فنلاند توسط دکتر فرزان سجودی دانشیار دانشگاه هنر تهران پس از پخش تصویر او ترجمه شد. قرائت پیام پروفسور ژاک فونتنی رئیس مرکز تحقیقات نشانه-معناشناسی فرانسه توسط دکتر شعیری دانشیار دانشگاه تربیت مدرس قرائت شد.

 

 

پس از مراسم افتتاحیه نشست‎ها به دو دسته تقسیم شدند که بخشی از آن‎ها در سالن شماره 1: سالن علامه جعفری که افتتاحیه نیز در آن برگزار می‎شد و بخشی دیگر در سالن شماره 2: استاد شکویی که بنده سالن شماره 2 را پوشش داده‎ام و گزارش سالن شماره 1 را می‎توانید از گزارش دکتر محمد هاتفی که به زودی منتشر خواهد شد دنبال کنید.

 

 

نشست اول

مدیران نشست: دکتر محمود فتوحی و دکتر فرزان سجودی

موضوع نشست اول: روایت‎شناسی

مقاله اول به نام "سبک شناسی روایت در داستان‎های صادق چوبک" توسط  دکتر حسین رضویان در سالن استاد شکوئی ساعت 10:15 ارائه شد

در ابتدا ایشان اشاره کردند که مقاله حاضر برگرفته از رساله دکتریشان است، سپس انگاره سبک‎شناسی روایت سیمپسون را که دارای 6 مشخصه سبکی است توضیح دادند  و در ادامه به این نکته اشاره کردند که این 6 عنصر تجزیه پذیر هستند. در سبک شناسی نوین از کلماتی مانند خوب، عالی، نازل، سست استفاده نمی‎شود.

در این مقاله الگوی سیمپسون به عنوان پایه نظری تحقیق در نظر گرفته شده و بر اساس این تئوری سه داستان کوتاه چوبک بررسی شده است که در ارائه، ایشان شش عنصر الگوی سیمپسون را بر روی داستان"چشم شیشه ای توضیح دادند و در انتها به بیان نتیجه حاصل از پژوهش خود پرداختند. نتیجه کلی تحقیقشان این بود که با الگوی سیمپسون سبک یک داستان و نویسنده را تعیین کرد.

بعد از اتمام ارائه چند سوال از سوی حضار مطرح شد و درانتها دکتر فتوحی نیز به بیان مطالبی در راستای این مقاله پرداختند.

مقاله دوم به نام "تحلیل نشانه‎شناختی شش روایت از حکایت "طوطی و بازرگان" توسط نرجس نیکان‎فر ساعت 10:40 ارئه شد

در این مقاله سعی بر آن بوده که چگونگی سیر نشانه‎ها را در گذر زمان و با توجه به سبک متفاوت نویسندگان مورد تحلیل قرار گیرد که می‎توان گفت تاکید بیشتر بر مثنوی می‎باشد. نویسنده به 4 هدف اصلی که در این مقاله دنبال شده است اشاره کرد: 1- مطالعه حکایت طوطی و بازرگان با رویکرد نشانه‎شناسی 2- کشف و تحلیل نمادها و نشانه‎های موجود در حکایت 3- دست‎یابی به شگردهای خاص مولانا در خلق این حکایت از طریق مقایسه آن با ماخذهای پیشین و پی بردن به مبحث احتمالی مولانا در نقل این حکایت. سپس به تعریفی اجمالی از رویکرد نشانه‎شناسی پرداختند. در ادامه ایشان 6 داستان مورد بررسی را به 3 دسته تقسیم کرده و برای هر دسته به صورت جداگانه درون‎مایه اصلی حکایت و گرایش نشانه‎ها را باز گو کردند و در انتهای ارائه نتیجه پژوهش خود را که به شرح زیل می‎باشد بیان کردند. نتیجه: سیر نشانه‎ها در این روایات نشان می‎دهد که این حکایت در گذر زمان از صورت حکایت به قصه‎ای تمثیلی و رمزی بدل شده است. در پایان این ارائه سوالی از سوی حضار مطرح نشد.

مقاله سوم به نام «سوژه در نقش "من" دستوری: بررسی روایت خود در اورلانو نوشته ویرجینیا ولف به عنوان یک زندگی‎نامه» توسط آذین عشقی ساعت 11:25 ارائه شد.

در ابتدا عشقی به تعریف سوژه از دیدگاه پساساختگرا و پست مدرنیست پرداخت سپس به مفهوم زبان از دیدگاه سوسور و باتلر اشاره کرد و نظریه اجرایی باتلر را به عنوان پایه تئوری کار خود معرفی کرد.

او هدف مقاله را این‎گونه بیان کرد: بررسی شکل‎گیری "من" اورلادو از طریق و چارچوب ساختار زبانی داستان. در ادامه عشقی به این نکته اشاره کرد که نویسندگان این مقاله "اورلاندو" را به عنوان بیوگرافی یا زندگی‎نامه تلقی کرده‎اند و در انتها نتیجه کار خود را این‎گونه بیان کرد که در طول زندگی نامه، روایت خودِ حقیقی و تلاش برای شرح آن با بی معنایی و شکست روبرو خواهد شد.

در انتهای ارائه سوالی از جانب حضار مطرح گردید و دکتر فتوحی نیز به ذکر این نکته پرداخت که ربط زیادی بین این مقاله و نشانه‎شناسی در مقاله مشاهده نشد.

 

نشست دوم:

مدیران نشست: دکتر فرزان سجودی و دکتر بهروز محمودی بختیاری

موضوع نشست: نشانه شناسی بینارشته‎ای

مقاله اول به نام «ادبیات و سینما: مطالعه‎ی بینامتنی شعر الیوت و فیلم سینمایی "کتاب ایلای"» توسط ونوس ترابی ساعت 12:10ارئه شد

در ابتدای سمینار ترابی به تعریف مطالعات بینامتنی پرداخت و اشاره کرد که از مطالعه بینامتنی به دنبال یک کهن الگو هستیم که در این دو اثر کهن الگو سفر می‎باشد که ما به دنبال آن هستیم. سپس به معرفی فیلم کتاب ایلای و شعر سفر مجای پرداخت و به این نکته اشاره کرد که مضمون هر دو به هم نزدیک است

طبق گفته‎های ارائه دهنده مقاله در طول این مقاله نویسندگان در تلاشند که همسانی‎ها و تفاوت‎های  بینامتنی این دو متن نوشتاری و دیداری را از دیدگاه نشانه‎شناسی نشان دهند.  در ادامه نشانه‎های مشترک در فیلم و شعر را بررسی کرد و در این زمینه شاهدهایی را از متن و فیلم  به حضار نشان داد. نشانه‎های بررسی شده عبارتند از: آب، نوستالژی، وسوسه، حیوانات، پاکیزگی، ندای درون و کتاب که از همه مهم‎تر است چون اصل داستان در فیلم بحث بر سر کتاب انجیل است. او در انتها به بیان نتیجه‎گیری از کار خود پرداخت.

در انتهای این ارائه سوالی از طرف حضار مطرح نشد.

مقاله دوم به نام «بررسی و تحلیل رویکردهای بینارشته‎ای زبان شناسی، مطالعات فرهنگی و هنر در پژوهش های ادبی» توسط فرزانه علوی زاده ساعت 12:35 0ارائه شد.

 

علوی‎زاده در ابتدا تعریفی از "رشته" ارائه داد و این‎که اصطلاح میان رشته‎ای اولین بار در سال 1930 توسط اعضای شورای پژوهش اجتماعی  بیان شده است. او در ادامه به این نکته اشاره کرد که با مطالعات میان رشته‎ای می‎توان از تنگ نظری‎ها و یک سویه‎پردازی‎ها در رشته‎ها فراتر رود. سپس ادبیات را به عنوان رهیافت میان رشته‎ای بیان کرد و به تعامل گسترده ادبیات با اصطلاحات، مفاهیم و موضوعات رشته های زبان شناسی، مطالعات فرهنگی و هنر اشاره داشت.

در واقع ماهیت یک تحقیق مشخص کننده  گزینش حوزه‎هایی است که باید در کنار ادبیات قرار بگیرند و اشاره کرد که برخی از حوزه مطالعات ادبی  به دلیل ماهیت و ویژگی‎هایشان نیاز به کابردهای حوزه میان رشته‎ای را بیشتر دارند مثلا نقد ادبی یک حوزه بینارشته‎ای است که از علوم گوناگون استفاده می‎کند. علوی‎زاده در ادامه به بررسی ادبیات تطبیقی پرداختند و آن را به عنوان یک حوضه بینا‎رشته‎ای مطرح کرد و به معرفی پژوهشگران این حوزه مبادرت ورزید.

در ادامه به مبحث ادبیات و زبان شناسی، زبان شناسی و شعر، نشانه‎شناسی زبانی و ادبیات، سبک شناسی به مثابه حوزه بینا رشته‎ای و ادبیات و هنرها پرداخت. علوی‎زاده در انتها اشاره داشت که تاکید بر استفاده از رویکرد میان رشته‎ای در برخی از حوزه‎های پژوهش‎های ادبی به معنای از بین بردن استقلال روشی و تضعیف ماهیت مستقل ادبیات نیست بلکه به معنای یافتن شیوه‎ای است برای ایجاد پل ارتباطی در بهره‎گیری از دستاورد های سایر علوم در حوزه مطالعات ادبی و غنا بخشیدن به مطالعات ادبی.

در انتهای این ارائه سوالی از سوی حضار مطرح نشد.

 

مقاله سوم به نام «بررسی نقادانه گفتمان های مسلط سفر نامه ها و نقاشی های غریبان درباره شرق» توسط لاله آتشی ساعت 13:05ارائه شد

در ابتدا آتشی به بیان این نکته پرداخت که چرا سفرنامه و چرا نقاشی و در ادامه رویکرد خود را بینا‎رشته‎ای مطرح کرد. او  در این مقاله نظریه‎های گانتر کرس و ساختار گرایانی مانند ولادمیر پراپ را مورداستفاده قرار داده است.  آتشی در ادامه به بررسی سفر نامه‎ها و نقاشی‎های غربیان از شرق را مورد بررسی قرار داد که برای روشن شدن موضوع در ارائه خود مثال‎هایی را برای حضار مطرح کرد.

 

پس از نشست دوم میهمانان برای اقامه نماز و صرف ناهار سالن را ترک کردند.

 

نشست سوم:

مدیرنشست: دکتر علی رضا انوشیروانی

موضوع نشست: ادبیات داستانی

مقاله اول: به نام «تحلیل زبان شناختی ساختار متن روایی"داش آکل" در چارچوب الگوی حل مسئله مایکل هوی» توسط ژیلا خانجانی در سالن استاد شکوئی ساعت 14:05ارئه شد.

ایشان ارائه خود را بدین گونه آغاز کردند: زبان شناسی متن شاخه ای از تحلیل گفتمان است که به بررسی زبان در سطح جمله و فراتر از آن می پردازد. بر اساس این، برای تشخیص ساختار درونی متون و چگونگی تولید و درک آن ها رویکردهای مختلفی ارائه شده که یکی از آنها رویکرد حل مسئله مایکل هوی است. این رویکرد دارای چهار رکن است: موقعیت، مسئله، پاسخ، چرخه مجدد و ارزیابی. در این الگو متون به صورت  پرسش و پاسخ و مکالمه باز نویسی می شوند. وسپس سوال اصلی مقاله خود را اینگونه عنوان کرد: الگوی توصیف، تولید و درک متن مایکل هوی تا چه حد به متون روایی فارسی قابل تعمیم است.

در ادامه این الگو را که بر روی داستان :داش آکل" پیاده کرده بودند را برای حضار توضیح دادند  و در انتها گفتند که بر اساس بررسی های انجام شده می توان گفت متن های روایی فارسی نیز در چارچوب این الگو قابل توصیف هستند.

در انتها از سوی حضار سوالی مطرح نشد.

 

مقاله دوم: به نام «نشانه شناسی تاریخ نگاری پسانوگرا: "اسطوره های مدرن" رولان بارت و فرا داستان تاریخ نگارانه لیندا هاچن» توسط شیما شهبازی در سالن استاد شکوئی ساعت 14:25ارئه شد.

شهبازی ابتدا به هدف مقاله خود اشاره کرد که بدین شرح بود: بررسی نشانه‎شناسی فراداستان تاریخ نگارانه پسانوگرا با نظر به نگرۀ "اسطوره‎های مدرن" رولان بارت است. نویسندگان استدلا می‎کنند که شاید بتوان رویکرد هاچن را بازآفرینی نظریات بارت در زمینه داستان پسانوگرا دانست. سپس به تعریف تاریخ پسانوگرا از دیدگاه لکپرا، هلن بایت و فردریک جیمسون پرداخت. در ادامه به مباحث تاریخ و گذشته در پسامدرن، نشانه‎شناسی تاریخ نگاری، نشانه‎شناسی فرهنگ عامیانه رولان بارت پرداخت و در انتها نتیجه کار خود را این‎گونه بیان کرد: تاریخ‎نگاری پسامدرن لیندا هاچن تاریخ را چون یک نظام نشانه‎ای-فرهنگی، سرشار از نشانه‎هایی خالی از معنای اولیه و آماده کسب معنای جدید، معرفی می کند.

 

مقاله سوم: به نام "نشانه داستان کلان در دو اثر ابراهیم گلستان و سرچشمه های آن در ادبیات کلاسیک ایران" توسط لیلا صادقی در سالن استاد شکوئی ساعت 14:45ارئه شد.

ابتدا ایشان ساختار خرد و کلان را ازدیدگاه ون دایک نقل کردند. ساختار خرد به اجزای اثر و زنجیرۀ جمله ها در گفتمان می پردازد و ساختار کلان در سطحی بالاتر به پردازش اثر، که پیرنگ یا مفهوم کلی اثر را شامل می شود. بر اثر تعامل میان این دو ساختار،ساختار دیگری ایجاد می شود که داستان کلان نامیده می شود.سپس پرسش پژوهش خود را اینگونه مطرح کردند: چیستس داستان کلان و چگونگی شکل گیری آن در گفتمان داستانی است و اینکه چگونه ساختارهای خرد وکلان برای ساختن داستانی واحد با یکدیگر سازگار می شوند؟

در ادامه صادقی ساختار خرد و کلان را بر روی اثر "شکار سایه" پیاده کرد و به تحلیل این اثر پرداخت. و در انتها نتیجه کار خود را اینگونه ارائه داد: تعامل بین ساختار خرد و کلان به مثابۀ لایه ای عمل می کند که ساختارهای از هم گسسته را به واسطه استفاده ابزارهای انسجامی، بینامتنی، پیرامتنی و برون متنی به هم می پیوندد  و رمان گونه ای متشکل از داستان های کوتاه شکل می دهد. پیوند این داستان ها به واسطه داستانی ناگفته که همان داستان کلان است، شکل می گیرد و از سوی خواننده  قابل استنتاج است.